Bu gün ölkəmizdə “Boz ay”ın ikinci - Od çərşənbəsi qeyd olunur.
Novruz bayramı ərəfəsində keçirilən Od çərşənbəsi insanın yaradılış prosesinin ikinci mərhələsini, od komponenti ilə bağlı mərhələnin mifik təzahürüdür. Tədqiqatlara görə, qədim türk mifologiyasının özündə odla bağlı müxtəlif motivlər mövcud olub və Novruzdakı odla bağlı rituallar bu görüşlərlə bağlıdır. Bayram ərəfəsində keçirilən qədim rituallardan olan «Qodu xan» oyunu, onunla bağlı mətnlər bu kultun sırf türk mifologiyasından qaynaqlandığını sübut edir. Odun türk mifik görüşlərində dünya ağacı ilə əlaqəsi də son dərəcə maraq doğuran mifoloji görüşlərdəndir. Əski türk inamına görə, odu insanlar ilk olaraq ağac koğuşunun dibindən əldə etmişdilər. Qədim düşüncəyə görə, atəş ocağı, ocaq da evi, soyun davamını təmsil edir. Atəş tanrısı, atəşi və ocağı qoruyur. Atəşə su tökülməz, ona pis söz deyilməz.
“Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” dərsliyində professor Azad Nəbiyev yazırdı: “İlaxır çərşənbələrin ikincisi od çərşənbəsidir. Buna xalq arasında “Üskü çərşənbə”, “Üskü gecəsi”, “İkinci çərşənbə”, yaxud da əzizləmə məqsədilə “Addı çərşənbə” də deyilir.
Od çərşənbəsi Günəşə, oda, odu qoruyub saxlamaq inamına tapınma ilə əlaqədar yaranıb. Zərdüşt görüşlərindən hələ çox-çox əvvəl insanlar təbiəti canlandıran, torpağı isidən günəşi, onun yerdəki rəmzi olan odu təsəvvürlərində rəmzləşdirmişlər. Belə bir etiqad yaranmışdı ki, insanlar günəşi və odu nə qədər əzizləsələr, oxşasalar, təbiət o qədər tez isinər, adamlara xoşbəxtlik gətirər”.
Od çərşənbəsinin özünəməxsus inancları var. Odlu çərşənbədə adamlar sübh tezdən hündür bir təpənin üstündə tonqal qalayardılar. Həmin tonqalın dövrəsinə toplaşıb Günəşin doğmasını gözləyərdilər. Elə ki, Günəş doğdu, hamı onu salamlayan “Qodu Xan” nəğməsini oxuyar, tonqalın başında dövrə vurar, sonra da hərə tonqaldan öz məşəlini yandırıb ocaqlarını alışdırmaq üçün evə tələsərdilər...
“Od çərşənbəsi mərasimi keçirilən zaman kiçik çilləni, boz ayı qorxutmaq və baharı, yeni ili – Novruzu gətirmək məqsədilə “Duman qaç” ritual oyununu oynayaraq belə oxuyardılar:
Duman qaç, qaç, qaç,
Duvağını aç, aç, aç.
Səni sal qayadan asaram,
Buduna qara damğa basaram.
Sonra isə yeri isindirmək, qızdırmaq üçün günəşi çağıraraq “Gün çıx” ritual oyununu oynayardılar. Böyüklərin icra etdikləri bu oyun hətta sonralar əyləncəli uşaq oyunları içində yer almışdır. Günü çağıraraq ondan keçəl qızı (qış günəşi) deyil, saçlı qızın (yaz günəşi) gətirilməsi istənən “Gün çıx” təkərləməsinin bölgələrimizə görə fərqlilik variantları olsa da, demək olar ki, təkərləmənin ilk 4 misrası hər bölgə üçün eynidir:
Gün çıx, Gün çıx,
Kəhər atı min çıx.
Keçəl qızı evdə qoy,
Saçlı qızı götür çıx.”
Folklorşünasların araşdırmalarına görə, od çərşənbəsi mərasiminin keçirilməsində başlıca arzu-niyyət yaz gecə-gündüz bərabərliyini gətirən və günəşli günlərin uzanmasına aparan Novruz günəşini, yaz günəşini çağırmaqdan, müqəddəs bildikləri günəşin hərarətinə isinməkdən və bu istidə yeni həyat nəfəsi qazanmaqdan ibarətdir. Çünki günəş həyat mənbəyidir, günəş şüası olmasa, günün hərarəti olmasa təbiətin canına isti keçməz və donmuş təbiət cana gəlməz. Günəş şüası olmasa təbiətdə bitkilər aləmində həyat, dirilik üçün zəruri amil olan fotosintez prosesi getməz və canlılar aləmi üçün oksigen – təmiz hava yaranmaz. Deməli, Od ünsürünün (Odun mənbəyi olan günəşin) olmaması digər bir yaradıcı ünsürün – hava stixiyasının (dirilik üçün çox vacib olan təmiz havanın, yeni havanın - oksigenin) olmamasına gətirib çıxarar. Nəticədə yeni həyat rəmzi olan yaradılış ünsürünün ikincisi də yaranmaz. Deməli, yaradıcı ünsür olan od özlüyündə həm də hava ünsürünün də yaranmasını şərtləndirir. Buradan o məqam da aşkara çıxır ki, günəş təkcə odun təmsilçisi deyil, həmçinin yaradıcı digər bir ünsür olan havanın da yaranması üçün əsaslı zəmin rolunu oynayır. Bir az da dərindən düşünsək, günəşi çağırma mərasimində oxunan “Qodu xan” nəğməsində Qodunun iki əksliyin başlanğıcı olduğunu – günəşi (Odu) və yağışı (suyu) özündə təmsil etdiyini görərik.
Professor Qəzənfər Paşayev bu məsələyə belə münasibət bildirir: “Azərbaycan folklorunda Qodu Günəşin rəmzi, onun bəlgəsidir. Günəşin rənginə uyğun qırmızı parçadan düzəldilən gəlincik “Qodu”adlanır. O da maraqlıdır ki, Qodu ikili səciyyə daşıyır; Günəşi çağırmaq, aramsız yağışı kəsmək, başqa bir tərəfdən də yağışı çağırmaq”. Bu minvalla düşündükdə, Od çərşənbəsindəki Od ünsürü mahiyyətcə günəşlə sıx bağlıdır. Amma Günəş isə həyat, dirilik mənbəyi olmaqla təkcə istiliyi – odu yox, həmçinin yağışı – su ünsürünü də, hava ünsürünü də, hələ desək, göydən yerə - torpağa nur (Od) ələməklə torpaq ünsürünü də canlandırıb hərəkətə gəlməsinə stimul yaradır. Bu məntiqdən hesaba aldıqda, od çərşənbəsi yaradılış ünsürü kimi təkcə Od stixiyası ilə məhdudlaşmır, digər yaradılış ünsürləri olan su, yel (hava) və torpağa da stimulverici güc bəxş edir. Bu isə Od çərşənbəsinin cövhərindəki istilik – enerji ionları ilə yüklənmiş odun yeni həyatın əsasını təşkil etdiyini göstərir.
Od çərşənbəsində bayram tonqalını həyət darvazasının ağzında qalayardılar. Səbəbi odur ki, həyətə keçən özüylə bərabər ağırlıq, pis niyyəti içəri gətirməsin.
Od çərşənbəsində həmçinin, deyərlər: Özünü ildə bir kərə təmizlə, tonqal üstündən atlan.
Bu adətlər xalqın şüuraltısında hər zaman yaşayıb. Od çərşənbəsi əsəsən, ağırlıq-uğurluğun məhv olduğu çərşənbə kimi xarakterizə olunur. Türk dünyagörüşünün mifoloji qatında mistik qüvvələrə inam hər zaman olub. Hər zaman da o qara qüvvələri odun məhv edə biləcəyinə inanıblar.
Xalq yazıçısı Mövlud Süleymanlı Od çərşənbəsi ilə bağlı yazır:
“Od çərşənbəsində su ilə yuyulub-yaxalandığımız kimi, odla da yuyunardıq. Odun-ocağın bizdən aşağıda, ayaqlarımızın altında olması lazım gəlir. Üzərindən atlanırıq, üstümüzün ağırlığını oda tökürük. Sonrasa oda arxa çeviririk. Hamısı ona görədir ki, biz həmin anda başlanğıcı, böyük doğuluşu, hər şeyin, əsasən də dörd ünsürün- Suyun, Torpağın, Odun, Havanın yenidən bir-birinə qovuşması, arınması dönəmini yaşayırdıq”.
Göründüyü kimi, bundan əvvəlki Su çərşənbəsində su ilə təmizlənən insanlar, Od çərşənbəsində öz ağırlıqlarını oda atıb təzələnirlər.
Od çərşənbəmiz mübarək olsun!
